_________________________________
२६ नोव्हेंबरच्या संविधान जागर यात्रेची तयारी चालू असताना अगदी घाईत, मासिक सदरासाठी लेख देण्याची मुदत संपत असताना, खाली दिलेला लेख मी लिहिला. या यात्रेला लोक किती जमतील याबद्दल त्यात मी शंका नोंदवली होती. ती शंका पूर्णपणे गैरलागू ठरली. इतका भरघोस प्रतिसाद मिळेल हे अनपेक्षित होते. किती लोक आले हे मी मोजू शकलो नाही. पण इतरांकडून आलेले आकडे पाच ते वीस हजार या दरम्यानचे आहेत. त्यामुळे सहमतीचा आकडा नक्की करणे आज तरी कठीण आहे. काहीही असो. हजारांत लोक आले खरे. रस्त्यावर तिची दोन टोके गाठणे आम्हा संयोजकांना अशक्य झाले. नियोजनाची बारीक तयारी केली होती तरी या संख्येमुळे आमची नियंत्रणाची यंत्रणा काही बाबतींत कोलमडून पडली. पण लोकच सूज्ञपणा दाखवत होते. यात्रेत चालताना वाटेत मला अनेक पुरुष, महिला, मुली भेटून तुम्ही आमच्याकडे आला होतात, याची ओळख व नोंद देत होत्या. याचा अर्थ, आम्ही कोणतीही वाहनांची सोय केलेली नसतानाही लोक उत्स्फूर्तपणे त्यांची त्यांची व्यवस्था करुन आले होते. आपण श्रम करावे आणि ते सर्व सार्थकी लागावे हा माझ्याबाबतीत तरी या यात्रेनिमित्ताने आलेला हा दुर्मीळ अनुभव होता.
वस्त्यांत यात्रेच्या आधीच्या दोन दिवसांत लोकांच्या उत्साहाचा तसा अंदाज येत होता. पण तो एवढा असेल असे वाटले नव्हते. सण असल्यासारखी ही यात्रा लोकांनी वाजत, नाचत गाजवली. लोक ११ किलोमीटर कसे चालतील हा प्रश्न तर मला यात्रा ठरली त्या दिवसापासून सतावत होता. पण लोक चालले. गाड्यांचा आधार कमी लोकांनी घेतला. शिवाय सगळ्यांना गाड्या मिळणेही शक्य नव्हते. लोक दमलेत असेही दिसले नाही. वाटेत नियोजित तसेच उत्स्फूर्त आहार व पाणीवाटपाचे स्टॉल लागले होते. तिथेही लोकांची झुंबड उडाली वा ती व्यवस्था कोसळली असे झाले नाही. लोकांचा जथा अंतःप्रेरणेने चालतच होता. चैत्यभूमी हेच त्याचे लक्ष्य होते.
वस्त्यांतील लोकांबरोबरच अनेक पुरोगामी संघटना, राजकीय पक्षांचे नेते-कार्यकर्ते, साहित्य-कलाक्षेत्रातील नामवंत, विद्यार्थी मोठ्या संख्येने सहभागी झाले होते. यापैकी कोणालाही औपचारिक निमंत्रण दिलेले नव्हते. सर्वसाधारणपणे केलेल्या आवाहनाला आत्मीयतेने त्यांनी हा प्रतिसाद दिला होता.
या यात्रेला विविध प्रकारचे सहाय्य करणारे शेकडो लोक आहेत. त्यातले काही ठाऊक आहेत. तर असंख्यांची काहीही नोंद नाही वा त्यांनी कोणी अशा नोंदींची अपेक्षाही केली नाही. आता यात्रा संपल्यावर लोकांच्या भेटी होतात त्यावेळी कोणी कोणी काय केले ते काही प्रमाणात कळते आहे. त्यामुळेच आमच्या काही सहकाऱ्यांनी लिहिलेल्या पोस्ट्समध्ये जेव्हा काही नावे आली, त्यावेळी अनेकांनी त्यांना इतर खूप नावे सुचवली. शेवटी सगळ्यांच्या सहाय्याची अशी जाहीर नोंद घेणे अशक्य आहे, अशा निष्कर्षाला आम्ही आलो.
यात्रेत बहुसंख्या आंबेडकरी समूहाची होती. तथापि, अन्य समाजविभागही लक्षणीय संख्येने होते. पुरोगामी परिवारातल्या आंबेडकरी, डावे, गांधीवादी, समाजवादी आदि सर्वांचा संयोजनापासूनच समान अधिकार असलेली ही यात्रा होती. यात्रा केवळ आंबेडकरी समुदायाची व इतर पुरोगामी मंडळी पाहुणे वा हितचिंतक असे तिचे स्वरुप नव्हते. तसा जाणीवपूर्वक प्रयत्न केलेला होता. म्हणूनच यात्रेत फक्त तिरंगा असेल, अन्य पक्ष वा धार्मिक गटाचे झेंडे नसतील, बॅनर मात्र प्रत्येकजण आणू शकतो, असे ठरवण्यात आले होते. कोणा नवख्या सहभागींचा बारीकसा अपवाद वगळता झेंड्याची ही शिस्त बव्हंशी पाळली गेली. आपल्यात अनेक मतभेद असतानाही संविधानातल्या मूल्यांचे रक्षण या सामायिक मुद्द्यावर सगळा संविधान परिवार एकवटला पाहिजे हे जे आम्ही सतत बोलत असतो, त्याचा नमुना या यात्रेच्या मर्यादेत आम्हाला पाहता आला.
यात्रा ज्या प्रमाणात मोठी होती त्या प्रमाणात प्रसारमाध्यमांनी तिची दखल घेतली नाही. आमच्या काही कार्यकर्त्यांना त्याचा खूप रागही आला आहे. अशी दखल त्यांनी घेतली असती तर अन्य भागांतील लोकांपर्यंत ही घटना पोहोचायला खूप मदत झाली असती हे खरे. पण जे प्रत्यक्ष सहभागी होते त्यांना आत्मबलाचा जो प्रत्यय आला तो आलाच. प्रसारमाध्यमांचे दुर्लक्ष त्याला रोखू शकले नाही.
आता लोकांचे आभार मानायला संघटक-कार्यकर्ते वस्त्यांत हिंडताना लोक खूप अपेक्षा व्यक्त करत आहेत. त्याचे दडपण येते आहे. पुढे काय करायचे, कसे करायचे हे मोठे आव्हान आहे. यात्रेची तयारी, सहभाग, स्वरुप व परिणाम आदिंचा बारकाईने धांडोळा तसेच या अशा भरघोस प्रतिसादाच्या कारणांचा शोध नीटपणे घेणे गरजेचे आहे. अनेकांनी आपापले फोटो व वृत्तांत खूप शेअर केले आहेत. ते सर्व संकलित करुन एक नेटका अहवाल तयार होणे आवश्यक आहे. हे कसे, कधी होणार ठाऊक नाही. पण हे सर्व अनुभव, निरीक्षणे नीट संकलित झाली तर या आव्हानाला भिडण्यासाठीच्या दिशादिग्दर्शनाला त्याची नक्कीच मदत होऊ शकेल.
- सुरेश सावंत
_________________________________
संविधान यात्रेच्या तयारीची खूप घाई सुरु आहे. आता तर तीन दिवसच राहिलेत. कशीतरी आजची संध्याकाळ लेख लिहायला काढली होती. लेख लिहायला सुरुवात करणार एवढ्यात फोन आला- “सभेला येताय ना?” एक सहकारी कार्यकर्ता वस्तीतून बोलत होता. वस्त्यांत प्रचार बैठका रोजच्याप्रमाणे आजही होत्या. पण मी कोणाला हो सांगितलेले नव्हते. मात्र या सहकाऱ्याच्या मते स्थानिक मंडळींनी मी येणार हे गृहीत धरुनच बैठक लावली होती. तो म्हणत होता- “लाऊड स्पीकर, खुर्च्या हा सगळा खर्च त्यांनी केला आहे. आपले इतर सहकारी आहेत. पण तुम्ही नाही आलात तर ते लोक नाराज होतील. उशीर झाला तरी तुम्ही या. आम्ही तोपर्यंत गाणी वगैरे सुरु करतो.”
मी माझी अडचण सांगण्याचा प्रयत्न केला. त्याने ती ऐकली. मग म्हणाला- “ठीक आहे. आम्ही करतो बैठक. पण तुम्ही आला असतात तर बरे झाले असते.” त्याच्या मनातील नाराजी स्पष्ट कळत होती. मी क्षणभर विचार केला. जेव्हा कधी परतू त्यानंतर अख्खी रात्र असेल लेख लिहायला. पण आता आपल्याला लोक बोलावत आहेत तर जायलाच पाहिजे. आणि मी गेलो.
सभा उत्तम झाली. म्हणजे रुढ अर्थाने लोक फार नव्हते. शे-सव्वाशेच्या घरात. पण सभा संघटित करणारी तरुण मंडळी होती. त्यांचा उत्साह दांडगा होता. त्यांनी लोकांना घरी जाऊन जाऊन आणले होते. या मंडळींनी आमच्या इतर सभा ऐकल्या होत्या. त्यातील मुद्दे लोकांना बोलावताना ते सांगत होते. माईकवर आवाहन करत होते. त्यानंतर जमलेली माणसे शांतपणे दोन तास आम्हाला ऐकत होती. सभा संपल्यावर काही पुरुष-महिला-तरुण भेटायला आले. खूप छान सांगितलेत, ऐकतच राहावेसे वाटत होते वगैरे अभिप्राय त्यांनी दिला.
सभेला आल्याचे सार्थक झाल्याचे सुखद तरंग मनात उमटले. वास्तविक आम्ही लोकांकडे जाऊन गाणी म्हणून लोकांना जमवून भाषण करणारे लोक. आज आम्हाला लोक स्वतःहून बोलावतात यातील आनंद काही निराळाच आहे. आपण लोकांना हवेसे वाटतो ही भावना खूपच प्रेरक व ऊर्जा देणारी आहे.
सभेनंतरच्या या प्रशंसेत ‘तुम्ही संयत बोलता, लोकांना समजेल असे बोलता’ असे जे अभिप्राय हल्ली येतात, हे वैशिष्ट्य काही नवे नाही. माझी ही शैली थोड्याफार फरकाने जुनीच आहे. आशयसूत्रही जुने. तपशील काही नवे असतात. पण हल्ली मिळतो तसा प्रतिसाद पूर्वी नव्हता. याचा अर्थ, शैली व आशयसूत्र जुने असले तरी भोवतालचा संदर्भ बदलला आहे. या बदललेल्या संदर्भामुळे लोकांना हे आशयसूत्र व शैली भावू लागली आहे. हे सगळे खूप आश्वासक आहे.
सभा याचा अर्थ हजार-पाचशे लोक नव्हे. ते क्वचित असतात. लोक कमीच. त्यातही तरुण दुर्मीळ. बहुतेक मध्यमयीन व वयस्क. पण जे जमतात ते शांतपणे ऐकत बसतात. प्रसारमाध्यमांतून जे त्यांच्यापर्यंत पोहोचते वा त्यांच्यावर आदळत असते, त्यातून त्यांना जे मिळत वा आकळत नाही ते त्यांना या भाषणांतून मिळते असे लक्षात आले आहे. व्हॉट्सअप, फेसबुक, वृत्तपत्रे, टीव्ही आदि माध्यमांची भरमार असली तरी थेट माणसाने माणसाला भेटून बोलायचे याला अजून पर्याय नाही, हे जाणवते.
संविधानातील मूल्यांच्या प्रचार-प्रसारासाठी आम्ही वस्त्यांतून हिंडत होतोच. पण संविधान दिनी २६ नोव्हेंबरला अनेक संघटना एकत्र येऊन मुंबईत ‘संविधान जागर यात्रा’ काढायचे सुमारे अडिच महिन्यांपूर्वी ठरले. त्यानंतर ह्या प्रचार-प्रसाराला अधिक गती आली. पहिल्यांदा आम्हीच लोकांत जाऊन ओळखी काढून बोलायचो. नंतर आधीच्या बैठकांत आमचे ऐकलेले लोक अन्य ठिकाणी बैठका लावू लागले. मग रोजच बैठका-सभा सुरु झाल्या. आम्हाला घरी पोहोचायला मध्यरात्र होते. खूप थकायला होते. पण ते शारीरिकदृष्ट्या. मन खूप उल्हसित असते.
सभांची संख्या व सभेतील संपर्कात आलेले लोक यांची गणना खूप मोठी होईल. पण हे सगळे लोक यात्रेला येतील का? नाही. सगळे नाही येणार. पण काही नक्की येतील. ते किती हे सांगता येत नाही. निश्चित येणाऱ्यांची कार्यकर्त्यांनी दिलेली संख्या काही हजारांत जाते. पण एवढ्या संख्येने लोक येतील का याबद्दल मला शंका आहे. न आलेल्यांच्या शुभेच्छा राहतील याची खात्री आहे. शंकेचे कारण आमचा हा प्रचार तसा वाऱ्यावरचा आहे. अजून वस्त्यांत आमची संघटनात्मक बांधणी झालेली नाही. आमचे मनुष्यबळ हुकमी नाही. जे यात्रेला येतो म्हणालेत त्यांना स्मरण देऊन त्या दिवशी बाहेर काढणे, त्यांना वाहनांची सुविधा करुन देणे हे आमच्या आवाक्यातले नाही. लोकांची प्रेरणा व स्थानिक संघटकांचे प्रयत्न यावर सोडून द्यावे लागत आहे. शिवाय ही यात्रा थोडीथोडकी नव्हे, तर ११ किलोमीटर लांब असणार आहे. देवनार पांजरापोळ येथील छ. शिवाजी महाराजांचा पुतळा ते चैत्यभूमी, दादर. तीही दुपारी. उन्हात. मुख्यतः चालायचे आहे. दमल्यावर वाहनात बसायची मुभा आहे. पण तेवढी वाहने असली तर. ही अडचण आमच्या संघटनेची, म्हणजे संविधान संवर्धन समितीची. ज्या संघटनांकडे साधने आहेत, हुकमी मनुष्यबळ आहे, ते किती आहे व किती लोकांना ते बाहेर काढणार आहेत, याचा अजूनही अंदाज नाही.
मध्यंतरी या यात्रेच्या तयारीचा भाग म्हणून मुंबई मराठी ग्रंथसंग्रहालय, दादर येथे एक परिसंवाद झाला. डॉ. गणेश देवी, तिस्ता सेटलवाड, कुमार केतकर त्याला होते. त्यावेळी खूप लोक जमले होते. फेसबुक, व्हॉट्सअपवर व्यक्त झालेल्या प्रतिक्रियांत कित्येक वर्षांत मुंबई मराठीचा हॉल असा ओसंडून वाहिलेला पाहिला नव्हता, असे अनेकांनी म्हटले. पण इथे आलेले लोक सायंकाळी सावलीत खुर्च्यांवर बसले होते वा उभे होते. हे सगळेच्या सगळे उन्हात रस्त्यावर चालायला उतरतील असे नव्हे.
यात्रेला जेवढे येतील तेवढे येतील. ते जास्त आले तर खूप छान होईल. पण कमी आले तरी वाईट वाटण्याचा प्रश्न नाही. वस्त्यांतले वर वर्णन केलेले वातावरण, आमच्या बैठकांना मिळणारा प्रतिसाद आश्वासक भवितव्याकडेच निर्देश करत आहे. त्याचे मोल मोठे आहे.
पूर्वी या वस्त्यांत, मुख्यतः बौद्ध वस्त्यांत पुरोगामी विचारांच्या कार्यकर्त्याना खूप प्रश्नांना सामोरे जावे लागे. हे प्रश्न खूपसे हेतूंवर संशय घेणारे असत. ते जाणूनबुजूनही असत. हल्ली असे प्रश्न करणारे लोक वस्त्यांत क्वचित दिसतात. त्यांचा मध्यमवर्गात प्रवेश झाल्याने त्यांची वसतिस्थाने बदलली आहेत. त्यामुळे त्यांचे शब्दच्छल करणारी, हेत्वारोप करणारी शेरेबाजी ज्या प्रमाणात समाजमाध्यमांवर दिसते, तेवढी वस्त्यांत दिसत नाही. अर्थात, आम्हाला याचा अनुभव अगदी आलाच नाही, असे नाही. पण जो आला तोही बऱ्या स्थितीतल्या वसाहतीत.
याच्या उलट पूर्वी जेवढे चळवळीविषयी, आंबेडकरी, पुरोगामी विचारांविषयी जाणतेपण असायचे तेही लयाला गेलेले आढळते.
यात्रेच्या तयारीच्या या काळातच नवरात्रोत्सव होता. अनेक मंडपांतच आमच्या बैठका झाल्या. देवी बसवणारी वस्त्यांतील तरुण मुले आमचा आदर करत. दांडियाची सुरुवात व्हायच्या आधी त्यांचा मंच व माईक वापरायला देत. बैठकीला बसत. शेवटी यात्रेत आम्ही येणार आहोत, असे आश्वासन देत. एके ठिकाणी एक आयोजक तरुण म्हणाला, “सर, बिनधास्त बोला. आपलेच लोक आहेत.”
आपलेच म्हणजे बौद्ध. या मुलांना कोणतेही वैषम्य वाटत नव्हते, कोणताही अपराधीभाव त्यांच्यात नव्हता. जशी आंबेडकर जयंती तसा देवीचा उत्सव. तसाच गणपती. बाबासाहेबांबद्दल कणभरही कमी अभिमान नाही. तसेच गणपती-देवीबद्दलही काही वावडे नाही. एकदम समभाव.
मी राहत होतो त्या वस्तीतल्या मंडपातही अशीच बैठक झाली. तोच अनुभव...आपले लोक वगैरे. या वस्तीत आमचे एक पँथरचे नेते बौद्ध असतानाही होळी वगैरे कोणी रचली तर ती उद्धस्त करायचे. गणपती बसवायची तर कुणाची हिंमतच नव्हती. आम्ही मुले त्यांच्यासोबत असू. त्यांचे हे ‘अँग्री यंग मॅन’ असणे आम्हाला विलक्षण भावायचे. आमचे ते आदर्श होते. या जुन्या आठवणी एका बाजूला मनात उसळून येत होत्या अन् माझ्या त्याच वस्तीत देवीच्या मूर्तीच्या साक्षीने मी तरुण मुलांना संविधानातील मूल्ये समजावून सांगत होतो.
ही स्थिती त्रासदायक आहे हे खरे. भौतिक विकासक्रमात आमच्या पुढे असलेली ही पिढी पुरोगामी वैचारिक जाणीवेच्या बाबतीत कितीतरी मागे राहिली आहे. पण याला जबाबदार कोण? आम्ही एकेकाळी वस्तीत राहणारे सजग लोक. दरम्यान आंबेडकरी चळवळ विदीर्ण-विशीर्ण झाली हे खरे. पण आम्ही वस्ती सोडल्यानंतर वस्तीशी व चळवळीशीही संबंध तोडले किंवा तुटले हेही खरे. ते जाणीवपूर्वक सांधायचे आम्ही काहीच प्रयत्न केले नाहीत. आमचे नाकर्तेपण आमच्यापुढे या मुलांच्या रुपाने दत्त म्हणून आता उभे ठाकले आहे.
हे आव्हान समोर आहे. पण आधी वर्णन केलेली आश्वासकताही आहे. आमचे स्वागत होते आहे. लोक शांतपणे समजून ऐकायचा प्रयत्न करतात. म्हणजेच या यात्रेच्या प्रचाराच्या निमित्ताने तयार झालेल्या संपर्कांना यात्रेनंतरही आम्ही जिवंत ठेवू शकलो, त्यांच्याशी संपर्क-संवादात सातत्य ठेवू शकलो तर ही स्थिती काही अंशी नक्कीच बदलू शकते.
No comments:
Post a Comment