जनता कृतघ्न आहे..?

माझा ज्या डाव्या राजकीय प्रवाहाशी संबंध आहे, त्यातले माझे निकटचे दोन सहकारी मुंबई महानगरपालिकेच्या निवडणुकांत उभे होते. त्यांच्या प्रचारात मी सहभागी होतो. ते ज्या युनियनचे कार्यकर्ते होते त्या युनियनने दीर्घकाळ केलेल्या चिकाटीच्या संघर्षातून कंत्राटी कामगारांना कायम नोकरीत घेण्याचा आदेश नुकताच उच्च न्यायालयाने दिला होता. त्यांच्या विजयी मिरवणुकांतच त्यांच्यासाठी लढणाऱ्या या दोन कार्यकर्त्यांची उमेदवारी घोषित झाली होती. या कामगारांचे ज्या वस्त्यांत प्राबल्य होते, तेच मतदारसंघ उभे राहण्यासाठी जाणीवपूर्वक निवडले होते. काही शेंच्या संख्येने असलेल्या या ‘आपल्या हक्काच्या’ कामगारांची, त्यांच्या कुटुंबांची व इष्टमित्रांची बेरीज करुन विजयाचे अनुमान (किमान चांगल्या मतसंख्येने सन्मान्य पराभवाचा अंदाज) आम्ही काढला होता. पैसे न घेता उत्साहाने प्रचारात सहभागी होणारे, सभांना हजर राहणारे लोक, वाटेत भेटणारे आश्वासक बोलणारे लोक, कानावर बोटे मोडून आशीर्वाद देणाऱ्या म्हाताऱ्या हे दृश्य अपेक्षा वाढवणारे होते. प्रत्यक्षात लागलेला निकाल मात्र खरोखरच आम्हाला ‘निकालात काढणारा’ होता. हे आमचे दोन्ही बिनीचे, पूर्णवेळ कार्यकर्ते साडेतीनशे ते चारशे मतांवरच गारद झाले. पराभवाची तयारी आम्ही ठेवून होतो. पण तो एवढा दीनवाणा असेल असे वाटले नव्हते. ज्यांचे आयुष्य आम्ही सुरक्षित केले ते मते न देणारे कामगार कृतघ्न नव्हेत काय?

ही जखम ओली असतानाच मोदींचा दिग्विजय व इरोम शर्मिलाचा घनघोर पराभव समोर आला. मोदींच्या दिग्विजयाने संताप संताप झाला. इरोम शर्मिलाच्या पराभवाचे दुःख झाले. तथापि, तिलाही ९० मते (आमच्यापेक्षा कमी) मिळू शकतात, हे आमच्यासाठी एका परीने सांत्वन होते. आपलीच अवस्था अशी होत नाही, तर बड्याबड्यांचीही होते या जाणीवेने आमची वेदना सुसह्य झाली. गेल्या लोकसभा निवडणुकांत आमच्या शेजारच्याच मतदारसंघात मेधा पाटकरांचा पराभव झाला होता. त्यावेळी वाईट वाटले होते. पण आता ती स्मृतीही सांत्वनाच्या कामी आली. आमच्यातल्या एका अभ्यासू कार्यकर्त्याने तर चक्क डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचाच दाखला शोधून काढला. ज्या भारतीय घटनेचे बाबासाहेब शिल्पकार आहेत, त्या घटनेनुसार झालेल्या देशातील १९५२ च्या पहिल्या लोकसभेच्या निवडणुकीत या शिल्पकारालाच पराभव सोसावा लागला होता. तोही त्यांच्याच एकेकाळच्या कनिष्ठ सहकाऱ्याकडून. केवढी मानहानी ही! त्यानंतर १९५४ ला भंडारा मतदारसंघाच्या पोटनिवडणुकीला ते उभे होते. तिथे तर ते तिसऱ्या स्थानावर ढकलले गेले. पुढच्या लोकसभेच्या निवडणुका १९५७ ला झाल्या. त्या लढवायला बाबासाहेब जिवंत नव्हते. ज्याने देशाला घटना दिली त्याच्याबाबतीतल्या जनतेच्या या कृतघ्नतेचे माप कसे मोजायचे?

हे प्रश्न उपस्थित करताना, जनतेला कृतघ्न किंवा कृतज्ञ मानताना ती स्वभावगुणांचे व्यक्तीसारखे एक एकक असते असे इथे गृहीत धरले जाते. वास्तविक जनता ही एक मेंदू, एकच एक प्रतिसाद, एकच एक हितसंबंध असलेली व्यक्ती नसते. ती असा प्रतिसाद देणाऱ्या अनेक व्यक्तींचा समूह असतो. याचा अर्थ प्रत्येक व्यक्तीचा प्रतिसाद दुसऱ्याहून भिन्नच असेल असे नव्हे. गल्लीतले कुत्रे एकमेकांवर भुंकतात, पण दुसऱ्या गल्लीतला कुत्रा आला की सगळे मिळून त्याला पिटाळतात. कुत्रा प्राणी आहे. त्याचे हितसंबंध मर्यादित असतात. माणूस प्राणी पातळीवर असताना कदाचित त्याचे हितसंबंध असेच प्राथमिक असतील. पण तो जसजसा विकसित होत गेला, जसजसे त्याच्यात वंश, देश, भाषा, जात, धर्म, प्रदेश, संसाधनांची सत्ता असे विविध भेद पडू लागले, तसतसे त्याचे हितसंबंधही विविधस्तरी व विविध तीव्रतेचे तयार होऊ लागले. ज्यांच्या हितसंबंधांत समानता किंवा साधर्म्य असते त्यांचा त्या हितसंबंधांसाठी एकसारखा प्रतिसाद असू शकतो. या हितसंबंधांचे प्रकटीकरण अधिक चांगल्या प्रकारे करणारा व संघटन कौशल्य असणारा/असणारी कोणी त्यातून पुढे आली व त्यांनी समान हितसंबंधीयांना एकत्र केले तर या हितसंबंधीयांचे गट तयार होतात. हितसंबंध बदलत असतात. साहजिकच त्यांचा प्रतिसाद व गटही बदलतात. जात-धर्मासारखे हितसंबंध लगेच बदलत नाहीत, परंतु, आर्थिक हितसंबंध दीर्घकाळ टिकतील असे नाही. तथापि, गरिबी हटावसारखा नारा किंवा आर्थिक विकासाचे स्वप्न विशिष्ट परिस्थितीत जात-धर्माचे हितसंबंध पार करुन आर्थिक हितसंबंधांना प्रधान करु शकते. म्हणजेच हितसंबंधांचे हे गट परस्परांना छेदणारे-पार करणारेही असतात. वेगवेगळ्या जातींचे लोक जातींप्रमाणे हितसंबंध वेगळे असले तरी हिंदू धर्मीय म्हणून एका हितसंबंधाने बांधले जाऊ शकतात. दलित-सवर्ण या नात्याने परस्परांशी संघर्ष असलेले विभाग हिंदुत्वाच्या आवाहनाने मुस्लिमांविरोधात उभे राहू शकतात. बौद्ध रेशन दुकानदार बौद्ध रेशनकार्डधारकांना रेशनचे न्याय्य वाटप करतो असा अनुभव नाही. जुन्या काळचे एक प्रसिद्ध उदाहरण म्हणजे गिरणीकामगारांचे. मुबईत असताना हा गिरणी कामगार लालबावटेवाला व गावाकडे गेला की गांधीटोपीवाला. इथे तो कामगार म्हणून एक. गिरणीच्या राष्ट्रीयीकरणाच्या बाजूने. पण गावाकडे शेतीचा एक गुंठ्याचा नापीक तुकडा असला तरी जमिनीच्या राष्ट्रीयीकरणाच्या विरोधात.

हितसंबंध हे खरोखरच्या ‘हिता’वर आधारित असतात असेही नाही. ते आभासीही असू शकतात. पाकिस्तानला नेस्तनाबूत केले की आपण सुरक्षित व सुखी होणार हा असाच आभास. राखीव जागांमुळे आम्हाला नोकऱ्या मिळत नाहीत किंवा स्त्रियांच्या नोकऱ्यांमुळे पुरुष बेकार राहतात हे काल्पनिक हितसंबंध (ग्रह) रुढी-संस्कारांनी तयार होतात. ज्यांना सामान्य कष्टकरी बेकारीच्या प्रश्नावर एकत्र येऊ नयेत असे वाटते, म्हणजेच ते एकत्र आले तर ज्या मालकांचा हितसंबंध दुखावणार आहे, ते मालक जाणीवपूर्वक असे काल्पनिक हितसंबंध तयार करतात किंवा असलेले अधिक घट्ट करायचा प्रयत्न करतात.

यातल्या अनेक हितसंबंधांचे नियमन करण्याची ताकद राजकीय सत्तेत असते. म्हणून राजकीय सत्ता हस्तगत करण्यासाठी, तिच्यावर प्रभाव टाकण्यासाठी हितसंबंधीय गट प्रयत्न करत असतात. त्यासाठी आजच्या संसदीय रचनेत पक्ष हे साधन तयार करतात. पक्षाचे उद्देश, कार्यक्रम व जाहिरनामा यांतून हे त्यांचे हितसंबंध व्यक्त होतात. ते हितसंबंध ज्यांच्या हितसंबंधांशी जुळतात त्या व्यक्ती त्यांना पाठिंबा देतात. त्यात सहभागी होतात किंवा मत देतात. तथापि, आज हे इतके सरळ राहिलेले नाही. व्यक्त हितसंबंध वेगळे व अंतस्थ हितसंबंध वेगळे ही प्रतारणा काही पक्ष करत असतात. या पक्षांच्या अंतर्गतही हितसंबंधी गट वा सत्ताकांक्षी व्यक्ती प्रभाव टाकत असतात. ओठावर एक व पोटात एक अशी ही स्थिती असते. शिवाय पैश्यांचा, आमीषांचा वापरही होत असतो. अलिकडे तो खूपच वाढला आहे.

या अशा कमालीच्या गुंतागुंतीतून लोकांचे निवडणुकीतले ‘मत’ पडत असते. त्यांच्या कृतज्ञतेचा वा कृतघ्नतेचा निर्णय व्यक्तिगत स्वभाववैशिष्ट्यांच्या आधारे करण्याइतका तो सोपा नसतो. ते अनेक व्यक्तींच्या ‘मतांचे’ मिश्रण असते. त्यातील काही प्रवाहांचा काही प्रमाणात अंदाज घेता येतो. मतदारसंघ जेवढा लहान व त्यातील लोकांच्या हितसंबंधांच्या स्वरुपाची व्यामिश्रता जेवढी कमी तेवढा अंदाज अधिक घेणे संभवनीय एवढे फारतर म्हणता येईल. अनेक चांगल्या स्वभाववैशिष्ट्यांबरोबरच वैयक्तिक स्वार्थ असलेल्या, भावनेच्या आहारी जाणाऱ्या, खोट्या प्रचाराला, आमीषांना बळी पडणाऱ्या व्यक्तींचा समाज बनलेला असल्याने या समाजाचेही ते गुणधर्म असू शकतात. मात्र, ते अनेक व्यक्तींच्या मिश्रणातून सिद्ध होत असल्याने व्यक्तीची कृतघ्नता किंवा कृतज्ञता मोजणे जेवढे शक्य होते तेवढे समाज म्हणून मोजणे कठीण असते. इरोम शर्मिलाला ९० मते देणारे हे कृतज्ञ व विरोधी उमेदवाराला देणारे कृतघ्न असा निर्णय करणे कठीण असते. यात NOTA वाल्यांनाही त्यांनी इरोम शर्मिलाला मत दिले नाही म्हणून कृतघ्न म्हणायचे का? NOTA वाल्यांना तर कोणीच उमेदवार पसंत नाही. त्यांचा स्वार्थ काय धरायचा? त्यांची इरोम शर्मिलाच्या लढ्याबद्दल व त्यागाबद्दल आस्था असूनही काही वेगळी भूमिका असू शकते. विरोधी उमेदवाराला मत देणाऱ्यांनाही ही आस्था असू शकते. पण त्यांना बाकीच्या अनेक गोष्टींसाठी इरोम शर्मिला अपुरी वाटू शकते. काहींनी विवेकी विचार करता येत नसल्याने तिच्या आजवरच्या लढ्याबद्दल आस्था ठेवण्याची प्रगल्भता न दाखवता तिने उपोषण सोडण्याच्या निर्णयाचा राग येऊन विरोधात मतदान केले असण्याचीही शक्यता आहे. अशा स्थितीत सरसकट समाज कृतघ्न किंवा कृतज्ञ आहे असे कसे म्हणायचे?

मेधा पाटकरांनी त्यांचे आयुष्य ज्या वंचित-शोषितांसाठी समर्पित केले त्याबद्दल (म्हणजे त्यांच्या हेतूबद्दल) शंका असलेला मला आजवर कोणी भेटलेला नाही. तथापि, ज्या मतदारसंघात त्या उभ्या होत्या तिथे फक्त त्यांच्या लढ्याचे लाभार्थीच राहत नव्हते. इतर अन्य हितसंबंधांचे लोकही राहत होते. त्यांच्या हितसंबंधांचे मेधाताई प्रतिनिधीत्व करत नव्हत्या. एकूण समाजपरिवर्तनाच्या, न्याय्य पर्यायी रचनेविषयी त्या बोलत-लढत असल्या व त्या रचनेत हे सर्व विभाग अधिक समाधानी जीवन जगणार असले, तरी आज त्यांना तातडीने पोलीस, नळ, संडास, रस्ता, भाईगिरी आदि अनेक कारणांसाठी दुसरा उमेदवार योग्य वाटला असू शकतो. तो उमेदवार व/किंवा त्याचे सहकारी यांची त्या मतदारसंघातली नियमित उपस्थिती, उपलब्धता, पक्षाचे जाळे या बाबी मेधाताईंबद्दल आदर असतानाही त्याला अधिक महत्वाच्या वाटू शकल्या असतील.

आमच्या दोघा उमेदवारांबद्दलही तेच. आम्ही ट्रेड युनियन या एकाच अंगाने समाजाशी संबंधित होतो. त्या वस्तीत आमचे कामगार राहतात हे खरे. पण त्या कामगारांना व त्यांच्या कुटुंबीयांना बाकी अनेक प्रश्न भेडसावत असतात. त्यांच्याशी आमचा संबंध नव्हता. व्यापक शोषणरहित समाजाची आम्ही मांडणी करत असलो तरी त्यासाठीचा आमचा कार्यक्रम मुख्यतः ट्रेड युनियन हाच होता. राजकारण हे जीवनाच्या सर्वांगांना स्पर्श करते. त्या सर्वांगांशी आमचा संपर्क नव्हता. समग्र परिवर्तन हेच सूत्र घेऊन आम्ही डाव्या पक्षात सामील झालो. जीवन समर्पित केले. पण समाजाला सर्वांगांनी भिडलो नाही. त्यामुळे ‘हे त्यागी महान लोक. कामगारांच्या प्रश्नासाठी आम्ही त्यांच्याकडे जाऊ. पण राजकारणासाठी ते उपयुक्त नाहीत’ असा निर्णय आमच्या या कामगारांनी केला असल्यास त्यांना कृतघ्न म्हणणे योग्य ठरेल का?

आमच्या या पराभूत उमेदवारांनी या पराभवातून झालेले शिक्षण म्हणून त्या वस्त्यांत नियमितपणे विविधांगांनी लोकांशी संपर्क-संवाद ठेवायचे ठरवले आहे. ट्रेड युनियन हेच एकमेव काम न करता विविध सामाजिक-राजकीय प्रश्नांबाबत आपली भूमिका व अस्तित्व दाखवायचे ठरवले आहे. त्याचा आराखडा ते तयार करत आहेत. मला हे आश्वासक वाटते.

ऐतिहासिक वास्तू कालौघात गडप होतात. तथापि, कधीतरी त्या उत्खननात सापडण्याची शक्यताही असते. विचार, संकल्पना व मूल्ये मात्र अशी टिकत नाहीत. ती विस्मरणात जाणे, त्यांचा अर्थ बदलणे, ती भ्रष्ट होणे सहज शक्य असते. त्यासाठी हे विचार सतत जनतेत मांडत राहावे लागतात. बदलत्या परिस्थितीनुसार त्यांचा विकास करावा लागतो. त्यांच्या प्रकटीकरणाची भाषा व रुपबंधही कालानुरुप बदलावे लागतात. पुरेशा लवचिकतेने व सर्जनशीलतेने करावयाच्या सततच्या लोकशिक्षणाकडे, प्रबोधनाकडे आम्ही पुरोगाम्यांनी अक्षम्य दुर्लक्ष केले. त्या पोकळीचा प्रतिगाम्यांनी लाभ घेतला. राष्ट्रवाद, राष्ट्राभिमान, अभिव्यक्ती, विकास यांच्या व्याख्या सोयीप्रमाणे बदलून लोकांच्या मनात रुजवायला ते बऱ्यापैकी यशस्वी ठरले.

जनतेची कृतघ्नता मोजताना आपल्या व्यवहाराचे मापन आपण कोणत्या शब्दांनी करणार आहोत? पुढच्या दीर्घ लढ्याच्या आखणीसाठी हे वस्तुनिष्ठ मापन अनिवार्य आहे. सत्ताकारणातील आपल्या गैरलागू होण्याचे निदान बहुधा त्यातच सापडेल.

-     सुरेश सावंत, sawant.suresh@gmail.com

________________________________

आंदोलन, एप्रिल २०१७